Spirituele Bloom Fairs • 15 december 2024 • GC Klein Boom Putte

Troost brengt ons terug tot onszelf

Column
10/09/2024
Troost brengt ons terug tot onszelf

Het bieden van de juiste troost is voor sommigen een moeiteloze opgave. Anderen vermijden het doorgaans omdat het vervelend is of hen ongemakkelijk maakt. Troosten vereist een bepaalde gevoeligheid die niet voor ieder van nature is weggelegd. En hoewel de goede intenties wel aanwezig kunnen zijn, laten we de bedroefde soms achter, denkende dat we het erger gemaakt hebben, dat hij/zij niet weet dat wij ze zochten te getroosten, maar eenvoudigweg niet wisten hoe. Wat is troost en hoe leren we deze kunst?

Het gebaar van de trooster zegt: Er is iemand bij je die leeft vanuit dezelfde bron en met dezelfde bestemming; je bent niet alleen.

Tjeu van Knippenberg

Uitstel van verdriet

Om te beginnen concentreren we ons op een der grootste misverstanden inzake het troostbegrip. Troost neemt geen verdriet weg, het dooft het niet uit en is er niet de vijand van – integendeel. Troost stelt het verdriet uit, het rekt het moment uit, het is een opschorting waardoor het momentane verdriet langer aanhoudt. Ophouden met troosten is de ander met zijn verdriet alleen laten; troosten is het delen. Troost is begrip, hoe dat zich kan uiten bespreken we nader, voor nu is het van belang om in te zien dat de troost een helende functie heeft juist omdat het verdriet een helende kracht is.

Volgens filosoof Cornelis Verhoeven (1928-2001) is troost onlosmakelijk verbonden met incidenteel verdriet dat troost oproept om het uit te stellen en het oerverdriet waarin het incidentele verdriet uitmondt tijdens de vertroosting. Hoe werkt deze drie-eenheid? Ieder mens is behept van een ‘oerverdriet’: de mens is eindig (sterfelijk, beperkt, gebrekkig) en moet daarom leven met de idee dat zijn leven nooit compleet, voltooid, perfect zal zijn. Hij wordt ziek omdat hij er vatbaar voor is, hij lijdt aan allerhande smarten die hem overkomen of worden aangedaan, en uiteindelijk zal hij noodgedwongen sterven.

Het oerverdriet is daarom een elementair onderdeel van de menselijke conditie dat overigens vaak tragisch is, omdat er immer en voor ieder meer dan eens momenten zullen zijn waarin de eigen vrijheid (de eigen vermogens om een keuze te maken) tevergeefs is en zal resulteren in het maken van een verkeerde keuze. Die keuze zal ons pijnigen net zozeer als dat natuurgeweld ons kan teisteren.

Het oerverdriet is het basisfundament van menselijk lotgenotenschap omdat we allen stervelingen zijn, het is de humus die saamhorigheid doet oogsten. Als we dan te maken krijgen met ‘incidenteel verdriet’, datgene wat ons verdriet abrupt veroorzaakt, dan roepen we (on)bewust de aandacht van lotgenoten op. Incidenteel verdriet is het tijdelijke verdriet dat ons overkomt en waardoor we ‘vallen in het wenen’ (Plessner). Het kunnen smarten zijn afkomstig van een tragische keuze, relatiebreuk of de dood van een geliefde enzovoort. Het incidentele verdriet triggert huilbuien en bijhorende emoties en affecten. Wanneer zij dan opgemerkt worden door anderen begint de vertroosting. Het incidentele verdriet mondt uit in de oceaan van oerverdriet en dat proces heet ‘troost’.

Aandacht

”Een troost die goed genoeg is, is vaak meer dan voldoende.”

Allereerst beklemtonen we dat het ons uitsluitend gaat om menselijke vertroosting (ook een boek, een gedicht, een lied kan vertroosten, maar dat is irrelevant aangaande onze hamvraag). De doeltreffendheid van menselijke troost is afhankelijk van een aantal zaken. Het is zelfs niet gezegd dat een troostbehoevende ook troost vraagt of kan verdragen op het eigenste moment van zijn pijn. Zowel de troostvragende als de troostgevende, alsook de dynamiek tussen de twee en de aard van het incidentele verdriet als zodanig, spelen parten wanneer gezocht naar kwaliteitsvolle vertroosting.

Maar zoals aangestipt zijn we eindige wezens, we weten soms niet beter, en een troost die goed genoeg is, is vaak meer dan voldoende. Troost is aandacht geven opdat men gezien wordt, het is ‘aandacht’. We ‘zien’ anderen bijvoorbeeld door (symbolische of fysieke) aanraking waardoor de nabijheid wordt benadrukt, niet alleen van de vertrooster tot de bedroefde, maar ook van beide tot het oerverdriet waarop zij staan.

Ook door gepaste woorden kan men worden ‘gezien’, ze getuigen van begrip en openbaren dat de vertrooster geeft om de getrooste. Maar wil de verdriet hebbende niet aangeraakt worden, of schaden onze mooie woorden enkel, dan is soms onze loutere aanwezigheid meer dan voldoende. Een stille aanwezigheid is soms zelfs veel effectiever dan woorden die mogelijks falen wanneer zij gevoelige snaren bespelen. Aanwezigheid is meer dan het feitelijke ‘in de buurt zijn’ van iemand, zij zegt ‘ik zie jou’ en dat ‘zien’ is niet los te denken van een ‘ik zie ons’ – omdat wij beide gebukt gaan onder het oerverdriet dat ons bindt.

(lees verder onder de afbeelding)

Troost brengt het diepe verdriet dat in ons schuilt in beweging, het brengt ons terug tot onszelf.

Mathew Haegemans

Bemiddeling

Verdriet ontstaat door nare gebeurtenissen, maar we kunnen het eveneens kunstmatig opwekken en ook dat vraagt om troost. Dergelijke gelegenheden bevredigen onder meer de behoefte aan verbinding (saamhorigheid). Troost brengt het diepe verdriet dat in ons schuilt in beweging, het brengt ons terug tot onszelf.

Niets onthult dit zo treffend als de befaamde Matthäus-Passion van de Duitse componist Johann Sebastian Bach (1685-1750). Het muziekstuk belichaamt de lijdensweg (incl. de kruisdood) van Christus. Het wakkerde in de 17de en 18de eeuw een massaal gevoelde compunctio cordis (‘rouwmoedigheid van het hart’) aan bij menigeen door middel van een gemeenschappelijke gevoeligheid voor de ambivalente tegenstelling van de natuur. De ‘zwakheid’ van Christus (lichamelijke gebreken, sterfelijkheid, de ondoorgrondelijke teneur tot kwaadaardigheid) contrasteert met zijn ‘lijden’ (het hoopvolle en empathische mededogen van de luisteraars). Men lijdt (gezamenlijk) mee en dat doorprikt het mensenhart. Vervolgens verwordt dit medelijden tot dankbaarheid waardoor de passiedood zowel verlossend als zingevend werd ervaren. Nooit kunnen we anderen volledig begrijpen en vice versa, maar omwille van een ‘bemiddeling’ – Christus’ passiedood – is het mogelijk een brug te bouwen naar de ander.

De bemiddeling is met andere woorden een wederzijdse troost die magnetisch werkt. De individuele smarten monden uit in een universele oceaan van (oer)verdriet. Daardoor wordt andermans incidentele verdriet geenszins inzichtelijker, maar wel het diepere verborgen leed.

Creatief berouw

”De meest kwaliteitsvolle troost is afkomstig van onze medemens.”

Wederkerige troost spoort aan tot berouw, zo stelt fenomenoloog Max Scheler (1874-1928). Berouw is zijns inziens creatief omdat het dient als toegangspoort tot het verleden – en wie diens verleden kan beïnvloeden, heeft het vermogen ‘de macht van het verleden’ in het verleden op te bergen. Daarom noemt Scheler het ‘creatieve berouw’ een ‘revolutionaire bevrijdingskracht’.

Berouw is de ‘wonde’ (de onmogelijkheid om terug te keren naar het verleden) en de ‘heling’ (de mogelijkheid om opnieuw te beginnen). In de tussenruimte van deze ambivalentie ontstaat troost: het antiserum dat ons, niet volledig doet samenvallen met onszelf (dat is immers uitgesloten vanwege onze eindigheid), maar ons wel onszelf en elkaar zeer nabij kan laten wezen. Tranen uit berouw roepen op tot zelfmededogen: ‘Erbarme dich mein gott’ (‘heb medelijden, Mijn God’) – met wie? In eerste instantie met onszelf.

Toch schijnt de meest kwaliteitsvolle troost afkomstig te zijn van onze medemens en simultaan, zo voegt Verhoeven daaraan toe, is hij ons ‘grootste verdriet’ als onze ‘grootste angst’ – verdriet is onze ‘eerste en laatste werkelijkheid’ en daarom is het zinnig elkaars verdriet uit te stellen: hierin ligt de enige zin van troost. De watheid van troost biedt een antwoord op de hoedanigheid van de vertroosting omdat het zowel onze behoeften als onze vooroordelen openbaart.

Oefening baart kunst, maar een eerste aanzet heeft te maken met bereidwilligheid en oprechtheid. Zijn we niet geïnteresseerd in de ander en zijn pijn, bijvoorbeeld vanwege de onze of omdat hij slechts krokodillentranen heeft; of nog, is hij behept met dodelijke ernst – dan is de gekwelde ziel ontroostbaar. Maar indien vertroosting wel mogelijk is, weten we dat hij onze aandacht behoeft: hij wil gezien worden en de rest is bijzaak.

Wanneer individuele smarten uitmonden in een universele oceaan van (oer)verdriet wordt het diepere verborgen leed inzichtelijker.

Mathew Haegemans

Over Mathew Haegemans

Mathew Haegemans (1990) studeerde psychologie en filosofie en is daarnaast doorgaans actief in allerhande muzikale projecten. Het meeste van zijn tijd brengt hij door met pen en papier begeleid door (filosofische) vragen die opgeroepen worden door een gezonde dosis verwondering.

Filosofie is kritiek, en de vraag ‘Wat moet ik doen?’ wordt er mateloos door beïnvloed. De kerngedachte die Mathew dan ook voortdurend begeestert is, bij monde van Socrates, dat hij weet dat hij niet(s) weet. Deze wijsheid krijgt voortdurend nieuwe gestalten in ieder tentatief schrijfsel van zijn hand: wat geschreven staat, is een ernstige ofschoon ludieke poging om vanuit een waarachtige houding ware en relevante bevindingen te delen – werken ze niet, dan botsen ze.

En daar gaat het in de filosofie om: kennis is het resultaat van een opgeschort denken waarmee we enkel iets zijn als het ten volle onze leefwereld aangaat.

Contact: mathewhaegemans@gmail.com

Vond je dit een boeiend artikel en wil je meer artikelen?

Abonneer je nu en ontvang één jaar lang alle edities van Bloom. Bespaar €20 en geniet van de voordelen.

Reacties

Een account is verplicht om te reageren. Log in of registreer je nu

Inloggen / registreren
Recente editie

Word een Bloom’er

  • >

    8 edities van het Bloom-tijdschrift op jaarbasis

  • >

    toegang tot alle leesartikelen uit het Bloom-tijdschrift + extra leesvoer

  • >

    EXCLUSIEF! bereken en lees (on)beperkt persoonlijke geboortehoroscopen

  • >

    kortingen op geselecteerde producten in de BloomShop

  • >

    unieke themahoroscopen: je Jaarhoroscoop 2024, Ascendanthoroscoop 2024-2025, je Chinese horoscoop 2024,...

Nieuwsbrief

Meld je aan voor de nieuwsbrief van Bloom en geniet 5% korting in de Bloom Shop.
Wekelijks ontvang je inspirerende leesartikelen, promoties en zoveel meer.
De kortingscode ontvang je in je mailbox.
Have a magical day!
Bloom