Schaken: een spel vol symboliek - Deel 1
'Geen sterfelijke hand heeft deze wonderbaarlijke sport verzonnen. Door Goden uitgevonden en afstammend van de Goden,' schreef Sir William Jones in 1763 in zijn ode aan het schaakspel. Beeldend kunstenaar Maarten Manson ging op zoek naar de mogelijk diepere betekenis van het schaakspel en legde vele symbolen bloot.
Het schaakspel wordt het Koninklijke Spel genoemd en het is, voor zover ik weet, het enige spel met een privé-godin: Caissa. Caissa is geen Griekse godin maar wordt vermeld in het twintig pagina's lange gedicht Caissa, or the Game of Chess 1) dat in 1763 door de Engelsman Sir William Jones geschreven is. De oudste betekenis van het woord schaken zou 'ontvluchten' zijn. Dit zou kunnen slaan op het vluchten van de vergankelijke naar de onvergankelijke natuur. Verder wordt het woord schaken gebruikt in de betekenis van 'ontvoeren'. In het Oudfries wordt het woord skeka voor 'roven' gebruikt. Een vrouw schaken betekent haar bij haar ouders weghalen met het oogmerk van de 'schaker' - de man - haar te bezitten.
Wij allen hebben sterfelijke ouders en ook de wereld waarop wij geboren worden is uiteindelijk sterfelijk. Wanneer nu enig wezen probeert uit deze vergankelijkheid te vluchten, dan zullen de 'ouders' trachten deze vlucht te verijdelen. Het mannelijke wordt vaak vergeleken met de geest en het vrouwelijke met de ziel. De geest probeert de ziel uit haar vergankelijke omklemming te verlossen. De pion is het merkwaardigste stuk van het schaakspel, omdat dit stuk de mogelijkheid heeft in een ander stuk te veranderen. De pion heeft de laagste waarde, maar kan in een koningin veranderen, die de hoogste waarde heeft. Dit zou betrekking kunnen hebben op het begrip 'transfiguratie' ofwel 'transformatie' zoals dit door gnostici uiteengezet wordt, onder andere in het boek De Alchemische Bruiloft van Christiaan Rozenkruis 2).
Als een speler erin slaagt zijn pion dwars door de vijandelijke linie heen (deze vijandelijkheden zitten in de mens zelf) naar de achterste lijn te loodsen, dan kan hij om een ander stuk vragen. Men mag elk stuk kiezen, behalve de koning en de pion. De koning niet omdat er maar één koning (per kleur) kan zijn en de pion niet omdat men niet aan zichzelf gelijk mag blijven. In de meeste gevallen zal men om een koningin vragen, want dit stuk heeft de grootste waarde. De andere speler (de tegenstander in de mens zelf) stelt alles in het werk om deze promotie te voorkomen, omdat hij weet dat, wanneer er een koningin gehaald wordt, hij normaal gesproken wel kan opgeven. De overkant betekent bij het schaakspel de achterste lijn (de achtste). Acht is het getal van Saturnus, de planeet die de overgang van het leven naar de dood symboliseert of - in gevalvan transfiguratie (boven de sterfelijke vorm uitkomen) - van de dood naar het eeuwige leven. In de figuur van het getal 8 zijn twee werelden zichtbaar de onderste cirkel (onze wereld) en de bovenste cirkel (de zogenaamde bovennatuur).
8
De acht is een ontmoetingspunt tussen de twee werelden: kruispunt is keerpunt.
Op het hoofd van de pion wordt geen kroon gezet, want dan zou hij uiteindelijk toch aan zichzelf gelijk blijven; hij verdwijnt van het bord - hij ziet de betrekkelijkheid van het vergankelijke leven in - en in zijn plaats komt de koningin op het bord. Het is dus geen kwestie van persoonlijkheidscultuur, maar van persoonlijkheidsverwisseling. Het nieuwe voertuig wordt het Zielekleed of Bruiloftskleed genoemd. Vlak voordat de pion de achterste rij kan betreden, passeert hij de zevende rij. In deze fase staat hij aan vele gevaren bloot. De tegenstander ziet als het ware de andere stukken niet meer en heeft alleen nog maar oog voor de kleine pion die dreigt te promoveren.
In de bijbel spreekt Paulus over grensbewoners (Efeziërs 3). Dit zijn bewoners van deze wereld die het bestaan van een andere wereld vermoeden, waar men naartoe kan reizen door te veranderen. In een opmerkelijk essay The Winged Power 4) schrijft Kenneth Demarest over de verandering van de mens. 'De mens hoeft niet te sterven, omdat er een alternatief voor de dood is. De mens kan "het solaire lichaam van licht" bouwen, dat bevrijd is van de sterfelijkheid en de behoefte aan voedsel'. Opmerking van de schrijver: zou je dan niet de lekkere smaken missen? Verder is het zo dat men sinds kort weet dat de bouwstenen van ons ‘gewone’ lichaam van de zon afkomstig zijn.
Historie
Het Japanse spel, Shogi geheten (zie afbeelding hiernaast), heeft een opvallend symbolisch element. Wanneer een schaakstuk promoveert - en dit is ook aan het eind van het pad - mag het omgedraaid worden. De onderkant van het schaakstuk blijkt goudkleurig te zijn. Dit stuk wordt de gouden generaal genoemd. Goud is, zoals u weet, een edelmetaal; het roest niet en daarom wordt dit metaal met de onvergankelijkheid geassocieerd. Het omdraaien is te vergelijken met bekeren. Het schaakspel is, naar men aanneemt, afkomstig uit India.
De oudste afbeelding waarop schakers voorkomen is het reliëf op de Stoepa van Bharhut (omstreeks 200 v.C.) waar vier koningen tezamen het spel spelen. Het zag er in die tijd wel anders uit. Het oudst bekende schaakstuk is een Indische koning, gezeten op een olifant. Het stuk is 15,6 cm hoog en gemaakt van ivoor. Het stamt vermoedelijk uit de achtste of negende eeuw n. C. 5) Later, omstreeks 600 jaar n. C., is het schaakspel 'overgewaaid' naar Perzië. In die tijd was Perzië een groot rijk dat zich uitstrekte van Libië en Egypte tot in India. Daarna is het spel in Europa geïntroduceerd. Opvallend is dat de stukken in Perzië abstract werden gemaakt. De vormen bestonden uit cilinders, kubussen en kegels (zie afbeelding hieronder).
(c) afbeelding: Jl FilpoC, CC BY-SA 4.0 <https://creativecommons.org/li...>, via Wikimedia Commons
Tweedimensionaal gezien zijn dit een cirkel, een vierkant en een driehoek, vormen die de schaakstukken ook in hun beweging beschrijven: de loper gaat diagonaal, dus driehoekig; de toren loopt recht, dus vierkant en wanneer de acht punten verbonden worden waarnaar een paard kan springen, ontstaat een cirkel. Dit zijn de drie meest elementaire vormen die we veel in symbolen verwerkt zien. Zoals in het symbool van de School van het Moderne Rozenkruis.
Deze vormen worden ook wel vergeleken met de Schepper, het oneindige (aan een cirkel is geen begin en geen einde), de schepping (het vierkant van de bouw) en de heilige geest, de genezende geest ofwel de Zevengeest. De Geest wordt vaak vergeleken met licht; wanneer vanuit één punt licht straalt, dan ontstaat er een kegel, een driehoek. De naam schaak stamt uit deze periode en is afgeleid van het Perzische woord voor koning: Shah. Shah-matta betekent de Shah is dood. Destijds bestond de uitdrukking: 'de Shah is dood, leve de overwinning'. Het gaat hier om de zogenaamde dood van de sterfelijke mens (niet de dood van het lichaam maar het 'sterven' van de ik-centrale mens) waarna de overwinning van de onsterfelijke mens mogelijk is.
(c) afbeelding: Metropolitan Museum of Art, CC0, via Wikimedia Commons
Evenals in India zijn in Egypte veel wandschilderingen en beeldjes gevonden die sterk aan het schaakspel doen denken. Het is mogelijk dat Egypte en niet India de bakermat van het spel is. Er bestaat een fresco uit het graf van koningin NEFERTARI (rond 1250 v. C.) in Karnak (zie afbeelding hiernaast). De vorstin is afgebeeld bij een bordspel, waarbij op torens gelijkende stukken werden gebruikt (7). Ook uit Egypte stamt deze toren van 3000 jaar v. C. Er staat een ladder met zeven treden tegenaan, met daarboven een deurtje. Wanneer men boven aan de ladder is gekomen kan men de 'eeuwige' deur openen.
Dit doet denken aan de toren van Olympus uit het boek de Alchemische Bruiloft van Christiaan Rozenkruis van de heer J. Van Rijckenborgh 2). In dit boek wordt beschreven hoe iemand kan opklimmen uit 'de put der versterving'. Eén van de manieren om naar boven te komen is met behulp van een ladder!
(c) afbeelding: Jl FilpoC, CC BY-SA 4.0 <https://creativecommons.org/li...>, via Wikimedia Commons
De laatste Egyptische afbeelding die hier getoond wordt, is de zogenaamde Djedpillar. Het betreft geen schaakstuk, maar het is mogelijk dat de schaakstukken hiervan afstammen. De overeenkomst met de koning is opvallend. Dit beeldje zou de gehele evolutie van de mens weergeven; de verschillende ringen hebben dan betrekking op incarnaties. Aan de zijkanten van het kruis ziet u twee armen omhoog reiken naar een cirkel, het oneindige, respectievelijk de Geest. Verder kan men het bekende Egyptische Ankh teken (ook wel levensteken genoemd) er in ontwaren.
Ook werden er schaakstukken dichter bij huis gevonden. Het gevonden schaakstuk is waarschijnlijk een koningin, stamt uit de 14de eeuw en is in Venlo gevonden 8). Opvallend is de overeenkomst met de Egyptische afbeelding.
(c) afbeelding: British Museum, Public domain, via Wikimedia Commons
Bovenstaande tekst is een gedeelte van Maartens artikel over dit onderwerp. Wanneer er voldoende belangstelling is kan het artikel via Maartens website besteld worden.
Literatuur en voetnoten
- Caissa, or the Game of Chess, Sir William Jones, geschreven in 1763, gepubliceerd in Londen, 1803.
- De Alchemische Bruiloft van Christiaan Rozenkruis, J. van Rijckenborgh, Rozekruis-pers, Haarlem.
- Efeziërs: bewoners van de stad Efeze, knooppunt van Griekse en Aziatische handelswegen, zetel van Artemis, berucht vanwege de aldaar beoefende toverpraktijken en vanwege de zgn. toverpapyrus van Efeze.
- Essay van Kenneth Demarest, getiteld The Winged Power gepubliceerd in Consciousness and Reality.
- Schaken - 2000 jaar geschiedenis van het spel en de meesters, R. Finkenzeller /W. Ziehr /E. Bührer, Schuyt & Co, Haarlem.
- Het schaakspel in de kunst- en cultuurhistorie, E.H. Schuyer, C.A.J. van Dishoeck, Bussum.
- The Great Pyramid Decoded , Peter Lemesurier.
- De Nieuwe Verzamelaar nr. 2. maandblad van de Nederlandse Vereniging de Verzamelaar.
- Through the looking-glass, Lewis Carroll.
Vond je dit een boeiend artikel en wil je meer artikelen?
Abonneer je nu en ontvang één jaar lang alle edities van Bloom. Bespaar €20 en geniet van de voordelen.
Word een Bloom’er
-
>
8 edities van het Bloom-tijdschrift op jaarbasis
-
>
toegang tot alle leesartikelen uit het Bloom-tijdschrift + extra leesvoer
-
>
EXCLUSIEF! bereken en lees (on)beperkt persoonlijke geboortehoroscopen
-
>
kortingen op geselecteerde producten in de BloomShop
-
>
unieke themahoroscopen: je Jaarhoroscoop 2024, Ascendanthoroscoop 2024-2025, je Chinese horoscoop 2024,...
Reacties
Een account is verplicht om te reageren. Log in of registreer je nu
Inloggen / registreren